در پاسخ به سؤال اشعه فرابنفش خورشید، مفید یا مضر؟ باید گفت که هر چیزی در عالم بشریت دو سو دارد و اشعه UV نیز از این قاعده مستثنا نیست. اگر از این اشعه به‌درستی استفاده شود می‌توان از فواید آن در صنایع و بخش‌های گوناگون بهره برد و اگر در مقابل آن مراقبت‌های لازم صورت نگیرد، یقیناً باعث بروز مشکلات جانی، مالی و محیط زیستی می‌شود. پس تمام این‌ها به خود انسان بستگی دارد و می‌شود از مزایای اشعه UV استفاده نمود بدون اینکه آسیبی به بدن انسان و یا محیط زیست برسد. در ادامه با ما همراه باشید تا بگوییم اشعه فرابنفش خورشید، مفید hsjیا مضر و راهکارهای جلوگیری از مضرات آن را برایتان شرح دهیم.
اشعه فرابنفش خورشید، مفید یا مضر؟ فواید اشعه UV چیست؟
در این بخش و در پاسخ به سؤال اشعه فرابنفش خورشید، مفید یا مضر به بررسی فواید اشعه UV برای انسان و کاربرد آن در صنایع مختلف می‌پردازیم:
کمک به افزایش روند ساخت ویتامین D در بدن
نور خورشید و پرتوهای الکترومغناطیسی موجود در آن کمک بسیار ویژه و شایانی به افزایش ساخت ویتامین D در بدن انسان می‌کند. ویتامین D یکی از مهم‌ترین عناصر ضروری بدن جهت ساخت و استحکام استخوان‌ها است.
علاوه بر آن، وجود مقدار مناسب ویتامین D در بدن کمک ویژه‌ای به تقویت سیستم ایمنی بدن و جلوگیری از بروز سرطان‌هایی مانند سرطان کولون می‌کند. شاید برایتان جالب باشد بدانید که ویتامین D در پیشگیری از بروز بیماری‌های روحی و روانی مانند افسردگی نقش بسزایی دارد.
متأسفانه آمارها در کشور ما در مورد میزان جذب ویتامین D زیاد جالب نیست و حاکی از کمبود آن در میانگین مردم است. دلیل این امر آن است که در ایران شکل پوشش عمومی و عدم اشتیاق عامه مردم به روزهای آفتابی باعث می‌شود افراد جذب ویتامین D به‌صورت طبیعی نداشته باشند و به انواع بیماری‌هایی که منشأ اصلی‌اش کمبود ویتامین D در بدن است مبتلا شوند.
گزارش‌های آماری ایران درباره کمبود ویتامین D بیان می‌کند که حداقل ۸۰ درصد جمعیت ایران از فقر این ویتامین در بدن رنج می‌برند.
فواید اشعه UV در صنعت پزشکی
اشعه UV یا پرتو فرابنفش در صنعت پزشکی و درمانی کاربرد بسیار زیادی دارد. یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های پرتوهای ماورابنفش و اشعه UV ایجاد یک شری تغییرات شیمیایی است که با استفاده از این تغییرات می‌توان چسب‌هایی را تولید کرد که با قرار گرفتن در معرض تابش پرتو فرابنفش سفت می‌شوند.
این ویژگی اشعه فرابنفش در دندانپزشکی بسیار کاربردی است و جهت ساخت پروتزهای دندانی، بلیچینگ کردن یا همان سفید کردن دندان‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین اشعه UV قادر است برخی بیماری‌های پوستی مانند پسوریازیس را بهبود ببخشد. علاوه بر آن از طیف UVB اشعه UV در دستگاه‌های فیزیوتراپی استفاده می‌شود. حرارت ساطع شده از اشعه UV روند خون‌رسانی به نواحی آسیب‌دیده بدن را تسریع می‌کند.
اشعه فرابنفش خورشید، مفید یا مضر؟ فواید اشعه UV در سیستم‌های گندزدایی و ضدعفونی‌کننده
استفاده از اشعه UV خصوصاً روش UVGI در سیستم‌های ضدعفونی‌کننده و گندزدا کاربرد ویژه‌ای دارد. اشعه UV بر خلاف دیگر ماده‌های گندزدا پس از ضدعفونی کردن هیچ‌گونه ماده شیمیایی مضری به‌جا نمی‌گذارد و می‌توان بدون هیچ نگرانی از آن در ضدعفونی هوا، آب و سطوح استفاده کرد.
قطرات تنفسی که در هوا وجود دارند، خصوصاً در شرایط پاندمی کرونا موجب آلودگی هوا می‌شوند. UVGI قادر است هوا را از این قطرات تنفسی آلوده ضدعفونی کند.
به‌طور کلی پرتو فرابنفش توان ویروس‌کشی و میکروب‌کشی زیادی دارد. یکی از دلایلی که از گذشته تا به امروز لباس‌ها را پس از شستشو زیر نور آفتاب پهن می‌کنند این است که اگر آلودگی سطح یا عمقی دیگری بر روی لباس باقی مانده، توسط اشعه UV موجود در نور خورشید از بین برود. اشعه UV این قابلیت را دارد که بر ژنوم میکروارگانیسم‌ها اثر بگذارد و بافت حیاتی آن‌ها را کاملاً تخریب و اثر مخرب آن‌ها را غیرفعال کند.
فواید اشعه UV در سیستم‌های تصفیه آب
یکی دیگر از فواید اشعه UV، استفاده از آن در سیستم‌های تصفیه آب است. یقیناً افزایش روزافزون جمعیت، تقاضای مصرف آب شرب را بالا می‌برد و برای پاسخ به این تقاضا باید از ذخایر آب شور استفاده کرد. به جز آن، نیاز است آب‌ها زیر زمینی برای استفاده در استخرها، منازل، مراکز پرورش حیوانات و … تصفیه می‌شدند.
جهت تصفیه آب و به دست آوردن آب شرب روش‌هایی وجود دارد که رایج‌ترین آن‌ها روش کلرزنی است؛ اما خطرات و مشکلاتی که کلر برای بدن انسان و محیط زیست به همراه داشت؛ مانند باقی ماندن کلر در آب، آسیب‌های محیط زیستی، بروز حساسیت‌های چشمی و تولیدتری هالومتان‌های سرطان‌زا، متخصصین را وادار به یافتن روش دیگری کرد. روش ایمن و کارآمدی که انتخاب شد، استفاده از پرتو فرابنفش بود.
فواید اشعه UV در سیستم‌های تصفیه فاضلاب
تصفیه پساب و فاضلاب‌ها با استفاده از سیستم‌های گندزدای تحت اشعه UV روشی نوین است و قدمت زیادی ندارد. دستگاه‌های گندزدای مجهز به لامپ UV قادر هستند پرتو فرابنفشی با توان ۲۰ هزار برابر بیشتر از نور خورشید ایجاد کند. پساب و فاضلاب‌ها اگر به‌درستی تصفیه شوند می‌توانند در سیستم‌های آبیاری گیاهان مورد استفاده قرار بگیرند.
همان‌طور که در بخش پیشین گفتیم، استفاده از روش کلرزنی خطراتی برای انسان و محیط زیست ایجاد می‌کند و استفاده از روش‌های جایگزین توسط متخصصان در سرتاسر دنیا توصیه می‌شود. اشعه UV و سیستم‌های گندزدای بر پایه آن بهینه‌ترین و بی‌خطرترین روش جهت جایگزینی است که میزان استفاده از آن روزبه‌روز در حال گسترش است.
فواید اشعه UV در صنایع غذایی، کشاورزی و دام‌پروری.
همان‌طور که گفتیم، پرتو فرابنفش قابلیت میکروب‌کشی بسیار بالایی دارد. به همین جهت می‌شود از این اشعه در صنایع غذایی استفاده کرد. در بسیاری از مراکز تولید مواد غذایی، پیش از بسته‌بندی مواد مختلف آن‌ها را در یک تونل آماده‌سازی حاوی اشعه UV می‌گذارند که این اقدام سبب کاهش مقدار زیادی از اسپور قارچ‌ها و بالا بردن طول عمر مواد در برابر فاسد شدن می‌شود.
در فضای گلخانه‌ای نیز قطعاً میکروب‌ها و آلودگی‌های مخرب از طریق سیستم‌های تهویه هوا و هواساز وارد فضا می‌شوند. اشعه UV قادر است کانال‌های هوا را از وجود این‌گونه آلودگی‌ها گندزدایی کند. دیده شده که در بسیاری از گلخانه‌ها از اشعه UV جهت افزایش میزان کیفیت و مرغوبیت محصول نهایی استفاده می‌شود.
همچنین طیف UVC اشعه UV که پایین‌ترین طول موج را بین سه طیف دارد و می‌تواند میکروارگانیسم‌ها مضر جهت رشد گیاهان را حذف کند و با تصفیه آب، مقدار محصول نهایی را تا حد زیادی افزایش دهد.
همچنین در صنایع دام‌پروری نیاز است که از لامپ‌های UV استفاده شود؛ زیرا آب مصرفی دام‌ها معمولاً به فاضلاب و پساب آلوده شده است و امکان ضدعفونی مداوم آب به دلیل کمبود وقت و هزینه وجود ندارد؛ پس بهترین راه نصب لامپ‌های UV جهت گندزدایی آب مصرفی دام و طیور است.
فواید اشعه UV در پرورش ماهی
در نیمه دوم قرن بیستم میلادی جهان با یک افزایش جمعیت شدید مواجه شد. افزایش جمعیت در کنار فواید خود قطعاً مشکلات و بحران‌هایی را به وجود می‌آورد که رفع آن‌ها نیاز به برنامه‌ریزی و اقدامات سازنده دارد. یکی از مشکلاتی که دولت‌ها با افزایش جمعیت باید با آن دست و پنجه نرم کنند، بالا رفتن تقاضا در زمینه مواد غذایی است.
قطعاً مزارع و محصولات کشاورزی موجود نمی‌توانست این حجم از تقاضا را پاسخ بدهد و دولت‌ها باید فکری به حال این مسئله می‌کردند. غذاهای دریایی بخش عمده‌ای از رژیم غذایی معمول مردم در سرتاسر کره زمین را تشکیل می‌دادند.
آبزیان قابل دسترس موجود در دریاها و اقیانوس‌ها کفاف این افزایش تقاضا را نمی‌دادند و اینجا بود که به صنعت پرورش ماهی توجهی دوچندان شد. در بسیاری از کشورها ازجمله ایران صنعت پرورش ماهی و تولید آبزیان مختلف خصوصاً ماهی قزل آلا گسترش پیدا کرد.
صاحبان صنایع در این مسیر با چالش‌های جدیدی روبه‌رو شدند که یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، بروز بیماری‌های عفونی و غیر عفونی بود. یقیناً جلوگیری از گسترش این مشکل به هدف اصلی صاحبان صنعت پرورش شیلات تبدیل شد؛ زیرا علاوه بر ایجاد مشکلات جانی، سوددهی این صنعت را در هاله‌ای از ابهام قرار داد.
برای رفع این مشکل توسط متخصصان و دانشمندان راه‌های زیادی بررسی شد که در نهایت استفاده از سیستم‌های گندزدای بر پایه اشعه UV معقول‌ترین و مناسب‌ترین روش بود. دستگاه‌های ضد عفونی‌کننده مجهز به لامپ UV در جریان‌های ورودی، سیستم‌های گردشی و پساب و فاضلاب خروجی قرار گرفتند و با تخریب آثار مضر ژنوم میکروارگانیسم‌ها، به تصفیه آب پرداختند.
این روش با استقبال بسیار زیادی مواجه شد زیرا اشعه UV و سیستم‌های ضدعفونی‌کننده هیچ تأثیر مخربی بر خود ماهی‌ها نمی‌گذاشتند و آب را پیش از رسیدن به ماهی‌ها از آلودگی پاک می‌کردند. تغییر ندادن رنگ، بو و کیفیت شیمیایی و فیزیکی آب و عدم تشکیل ترکیبات مضر شیمیایی از دیگر نکات مثبت این روش جهت ضدعفونی آب در مراکز پرورش ماهی بود.
اشعه فرابنفش خورشید، مفید یا مضر ؟ کمک به بهبود خلق و خو و روحیات فرد
در سال‌های اخیر تحقیقات و پژوهش‌های متعدد و گسترده‌ای در زمینه تأثیر اشعه UV بر ترشح غدد داخلی انسان شده که نتایج جالب توجهی داشته است. نتیجه این تحقیقات حاکی از آن بوده که میزان ترشح غده پینه آل بعد از دریافت نور خورشید و پرتو فرابنفش موجود در آن افزایش چشم‌گیری داشته و فعالیتش بیشتر شده است. ترشح تریپتامین در بدن انسان بهبود روحیات و خلق و خو را به همراه دارد و این اتفاق در اثر تحریک این غدد با نور خورشید امکان‌پذیر است.
کمک به بهبود عملکرد بینائی در بعضی حیوانات
شاید برایتان جالب باشد بدانید که اشعه UV تشخیص میوه‌های رسیده را برای بعضی حیوانات آسان‌تر می‌کند. مثلاً زنبورها می‌توانند امواج را دریابند و گل مناسب شهدگیری را در یک مزرعه گل پیدا کنند. همچنین بازتاب این اشعه در طبیعت موجب می‌شود که پرندگان تشخیص محیطی بهتری داشته باشند و خود را از آسیب‌های احتمالی در امان بدارند. حشرات می‌توانند به‌راحتی پرتو فرابنفش را دریافت کنند و جهت‌یابی بهتری در طبیعت داشته باشند. لازم به ذکر است که از این تکنیک جهت منحرف کردن مسیر حشرات و جذب آن‌ها جهت ساخت حشره‌کش‌های نوری استفاده می‌شود.
مضرات اشعه UV
در پاسخ به اشعه فرابنفش خورشید، مفید یا مضر؟ به بررسی مضرات اشعه UV می‌رسیم. در این بخش یک به یک آن‌ها را برایتان شرح می‌دهیم:
اشعه فرابنفش خورشید، مفید یا مضر؟ مضرات یووی و سوزاندن پوست و آفتاب سوختگی
اصطلاح آفتاب سوختگی برای پوست ملتهب، قرمز، متورم و دردناک گفته می‌شود که به خاطر قرار گرفتن بیش از حد در مقابل تابش اشعه UV نور خورشید بروز پیدا می‌کند و طیف آن می‌تواند از خفیف تا شدید متغیر باشد. متغیر بودن این طیف به جنس و نوع پوست انسان، شدت تابش نور خورشید و مدت زمان قرار گرفتن فرد در مقابل آن بستگی دارد. اشعه UV و سوختن پوست به‌وسیله آن یکی از عوامل اصلی ایجاد سرطان پوست است.
شدت تابش اشعه UV به زاویه نور خورشید بستگی دارد. بیشترین توان و خطر این اشعه هنگام ظهر است؛ دقیقاً در زمانی که خورشید مستقیماً و به شکل عمود بالای سر ما قرار می‌گیرد. در برخی موارد اگر شدت آفتاب سوختگی زیاد باشد، باعث ایجاد تاول‌هایی در سطح پوست می‌شود.
علائم آفتاب سوختگی بر اثر تابش اشعه UV در افراد متفاوت است. ممکن است همان لحظه پوست بدن انسان واکنش ندهد و نهایتاً تا ۱۲ ساعت بعد واکنش جدی با قرمز شدن بروز دهد. علائم اصلی و رایج آفتاب سوختگی همین قرمزی و حساسیت در نواحی آسیب‌دیده است.
احتمال دارد علائم جدی‌تری بر روی پوست فرد بروز پیدا کند که شایع‌ترین آن‌ها همان‌طور که گفتیم، تاول است. این تاول‌ها دردناک هستند و نیاز به مراقبت دارند. در موارد شدیدتر و به شکل نادر ممکن است فرد دچار علائمی مانند لرز، تب، ضعف، تهوع، استفراغ، غش کردن و فشار خون پایین شود.
علائم اصلی معمولاً از ۳۰ دقیقه پس از قرار گرفتن در معرض اشعه UV آغاز می‌شود و ممکن است تا ۷۲ ساعت ادامه داشته باشد. در ۱۲ ساعت اول تمامی علائم بروز پیدا می‌کنند و در فاصله ۲۴ تا ۷۲ ساعت ادامه پیدا می‌کنند تا ناحیه آسیب‌دیده پوسته پوسته شود و پوست جدید و ترمیم‌شده جای آن را بگیرد.
اثرات سرطان‌زایی
از نور خورشید دو طیف از اشعه فرابنفش به زمین می‌رسد. یکی از آن‌ها UVA و دیگری UVB است. UVC معمولاً به سطح زمین نمی‌رسد. پیش از دانشمندان و محققان تصور می‌کردند که این اشعه‌ها نمی‌توانند آسیب زیادی به پوست وارد کنند یا نهایتاً آسیبشان در حد لایه‌های سطحی پوست می‌ماند و به لایه‌های عمیق پوست نمی‌رسد؛ اما نتایج جدید تحقیقات نشان می‌دهد که همه چیز به این سادگی نیست و اشعه UVA بسیار آسیب‌زننده‌تر از آن چیزی است که فکر می‌کردند.
آسیبی که اشعه UV و خصوصاً طیف UVA آن به پوست وارد می‌کند از آسیب‌های سطحی گذشته و به لایه‌های عمیق و داخلی پوست می‌رسد. اهمیت این امر زمانی مشخص می‌شود که بدانید در عمیق‌ترین لایه‌های پوست سلول‌ها تقسیم می‌شوند و اشعه UV می‌تواند با نفوذ به آن لایه‌ها به سلول‌های پوست آسیب برساند و منجر به ایجاد سرطان‌های پوستی شود.
آسیب به چشم
یکی دیگر از مضرات اشعه UV ایجاد آسیب‌های شدید و بعضاً جبران‌ناپذیر به چشم است. یکی از مشکلاتی که اشعه UV برای چشم به وجود می‌آورد، برف‌کوری است. برف کوری با نام علمی فوتوکراتیت (photokeratitis) نوعی اختلال است که بر اثر تابش نور خورشید و اشعه UV موجود در آن بر سطح یخ و برف به وجود می‌آید.
انعکاس این تابش و برخورد آن به چشم فرد منجر به برف کوری یا نورزدگی می‌شود. در این اختلال قرنیه چشم فرد دچار سوختگی و تاول‌هایی بسبار دردناک می‌شود که شکل شدید این عارضه در نهایت موجب کوری دائمی فرد خواهد شد.
یکی از رایج‌ترین علل افزایش ریسک ابتلا به برف کوری، عدم استفاده از عینک آفتابی یا استفاده از عینک آفتابی نامناسب و غیراستاندارد است. این اتفاق باعث می‌شود قرنیه چشم فرد ارتباط مستقیم با برف و انعکاس اشعه UV ساطع‌شده از خورشید داشته باشد.
علائم این عارضه معمولاً دردناک است. شایع‌ترین علائم برف کوری سوزش شدید چشم‌ها است که قدرت بینایی فرد را تا حد بسیار زیادی پایین می‌آورد. اگر شدت عارضه بالا نباشد، این علامت معمولاً موقتی است و نهایتاً تا ۲۴ ساعت بعد از بین می‌رود. دیگر علائم برف کوری می‌تواند شامل حساسیت بسیار شدید نسبت به نور، قرمزی و التهاب پلک‌ها، قرمزی شدید در داخل چشم و دیدن هاله‌های نور هنگام نگاه کردن باشد.
اشعه فرابنفش خورشید، مفید یا مضر؟ تغییر رنگ اشیا از مضرات یووی
یکی دیگر از تأثیرات ملموس و مضرات اشعه UV تغییر رنگ اشیا می‌باشد که بارها به‌وضوح این را مشاهده کرده‌اید. قدرت تابش نور خورشید و اشعه UV می‌تواند به‌راحتی رنگ اصلی اشیا را از بین ببرد و آن‌ها را کمرنگ کند. برای مثال اگر مبلمان منزل شما یا لباس‌هایتان در معرض تابش مستقیم آفتاب قرار بگیرد، پس از مدتی خواهید دید که رنگ اصلی آن‌ها تغییر کرده و بسیار کمرنگ‌تر شده است که این می‌تواند هزینه‌های اضافی برای شما به وجود بیاورد.
چگونه مضرات اشعه UV خورشید را کنترل کنیم؟
قطعاً مضرات اشعه UV قابل کنترل است و شما با رعایت برخی اقدامات می‌توانید مضرات آن را به حداقل و یا حتی به صفر برسانید. یقیناً پیشگیری از آسیب دیدن اهمیت بیشتری از درمان دارد. ابتدا بهترین کار این است که در ساعت گرم روز و زمان‌هایی که آفتاب به‌صورت مستقیم بر سطح زمین می‌تابد، اگر کار ضروری ندارید از خانه بیرون نروید؛
اما اگر حتماً باید در ساعت گرم منزل خود را ترک کنید، بهتر است مراقبت‌هایی انجام دهید. مثلاً برای کاهش اثرات آفتاب سوختگی می‌توانید از کرم‌های ضد آفتاب متناسب با نوع پوستتان با SPF مناسب استفاده کنید. فرمولاسیون کرم‌های ضد آفتاب قادر است پوست شما را در برابر آفتاب سوختگی محافظت کند و از بروز حساسیت‌ها و التهابات دردناک بکاهد.
به غیر از آن می‌توانید از کلاهای لبه‌دار استفاده کنید تا آفتاب به شکل مستقیم بر پوست صورت شما نتابد. می‌توانید لباس‌های خنک و البته آستین بلند را بپوشید تا پوست دستتان در معرض تابش شدید قرار نگیرد در برابر آفتاب سوختگی و سرطان‌های پوستی ایمن بمانید. استفاده از محافظ‌های لب با SPF مناسب نیز کمک‌کننده است.
در روزهای آفتابی و حتی در روزهای برفی برای پیشگیری از بروز بیماری برف‌کوری توصیه می‌شود از عینک‌های آفتابی قوی و مناسب استفاده کنید تا چشم‌هایتان از اشعه UV آسیب نبیند.
اگر تا انتهای مقاله ما را همراهی کرده باشید، قطعاً پاسخ سؤال اشعه فرابنفش خورشید، مفید یا مضر را گرفته‌اید. در این مطلب با مضرات و فواید اشعه UV آشنا شدید. با رعایت نکاتی که ذکر کردیم می‌توانید به‌راحتی از فواید نور خورشید و پرتو فرابنفش استفاده کنید و خود را از مضرات آن ایمن نگه دارید. امیدواریم توانسته باشیم به شما در این زمینه کمک کنیم.
